Iwieniec i Hrabstwo iwienieckie

Iwieniec, miasteczko nad rzeką Wołmą lub Wołmianką (lewym dopływem Isłoczy),  31 km na południowy wschód od Wołożyna, połączone siecią dróg samochodowych z Wołożynem, Rakowem i Mińskiem, Kojdanowem (obecnie Dzierżyńsk), Stołpcami i Nieświeżem, 5,2 tys mieszkańców (1994).

Pierwsze wzmianki nazwy Iwieniec pochodzą z 2 poł. XV wieku w związku z władającymi Iwieńcem Sołłohubami, w 1495 r. współwłasność Bogdana, Mikołaja, Elżbiety i Jerzego Sołłohubów, jako spadek po ojcu Andrzeju. 26 maja 1500 r. Iwieniec wymieniony (wraz z pobliskim Kijowcem) w przywileju Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra Jagiellończyka dla Jerzego Sołłohubowicza (PSB t.XL str.318 ).

W 1522 roku wymieniony jest jako miasteczko powiatu mińskiego. Już wtedy istniał kościół katolicki w Iwieńcu.

1542 roku koło Iwieńca i Kojdanowa wielkie spustoszenie uczyniła plaga szarańczy (kronika Stryjkowskiego, za II wyd. z 1846 r., t. II str. 400

W ciągu XVI w. własność rodu Sołłohubów, z których Mikołaj syn Pawła, rotmistrz miński i dworzanin królewski w testamencie z 1587 r. życzy sobie pochówku w miejscowym kościele (B.Król, 2001). Po śmierci w 1603 r. Doroty Sołłohubowej, wdowy po Mikołaju Sołłohubie, dostaje się w spadku ks. kanonikowi Oborskiemu – przy sporze spadkowym z Sołłohubami (B.Król, 2001).

W 1702 r. kolejny dziedzic Iwieńca, stolnik miński Teodor Wańkowicz, osadza w Iwieńcu oo. Franciszkanów, zapisując hojne uposażenie klasztorowi. Teodor Wańkowicz ufundował wówczas w Iwieńcu kościół i klasztor franciszkański, początkowo drewniane. W 1709 roku spaliło się 210 domów i kościół.

W 14 lutego 1743 r. (B. Król, 2001) - po 140 latach kończy się proces spadkowy a właścicielem na mocy wyroku sądowego zostaje Jan Sołłohub Podskarbi Wielki Litewski. 22 października 1745 r. dokupuje on od Antoniego Pocieja sąsiednie dobra Starzynki i tworzy jednostkę administracyjną – hrabstwo iwienieckie.

14 sierpnia 1745 r. Jan Dowoyna Sołłohub, Podskarbi Wielki Litewski, "gdzie tedy nalazłszy kościół z dawna murowany w mieście moim w Iwieńcu stojący bez aktualnego funduszu, tytułu i przyzwoitej w kościele Bożym obligacji" bogato uposażył plebanię w Iwieńcu m.in. folwarkiem Michałowo (między gruntami Miasta Iwieńca, gruntami i lasem folwarku Wojtkowszczyzny, gruntami i lasem folwarku Moskalewszczyzny i gruntami folwarku Starzynek), przy parafii działała szkoła parafialna (zob. Zasztowt L., Kresy1832-1864, Szkolnictwo ...) i szpital, obie te instytucje wymienione zostały w zapisie z 1745-08-14.

W 1747 r. Sołłohubowie nadają fundusz „szpitalowi” przed kościołem św. Trójcy, czyli przytułkowi dla biednych, który utrzymywany był również przez wszystkich ich polskich następców, który przetrwał wielki pożar miasta w 1888 r. i został rozebrany po I wojnie światowej. (B. Król, 2001)

Po śmierci w 1748 r. Jana Sołłohuba dziedzicem dóbr iwienieckich zostaje jego młodszy syn Antoni, generał artylerii litewskiej, który rezyduje w Iwieńcu. On to zapewne zleca J.K. Glaubitzowi, w latach 1750-1756 pracującego na jego zlecenie (PSB XL) przy przebudowie wileńskiego kościoła oo. Misjonarzy, projekt architektoniczny późnobarokowego kościoła św. Antoniego oo. Franciszkanów w Iwieńcu (od 1885 – pod wezwaniem św. Michała). Klasztor oo. Franciszkanów w Iwieńcu nabiera w połowie XVIII wieku istotnego znaczenia.

26 czerwca 1763 r. odbyła się w klasztorze w Iwieńcu kapituła prowincjalna franciszkańska, na której postanowiono o obowiązku odprawiania publicznie Nowenny przed świętem Niepokalanego Poczęcia NMP (tj. przed 8.XII.) i przed świętego Franciszka (4.X). W 1764 r. za udział w tych nabożeństwach papież Klemens XIII nadał odpust zupełny.

Antoni Sołłohub jadąc z Iwieńca do Wilna umiera we wrześniu 1759 r. Następnie rządy w Iwieńcu sprawuje wdowa po gen. Antonim Sołłohubie - Brygida z książąt Radziwiłłów Sołłohubowa do jej śmierci w 1773 r.

Potem krótko włada hrabstwem Iwienieckim ich syn Jerzy Sołłohub, starosta ejszyski i poseł na Sejm 1776 r. Wdowa  po nim Marianna z Potockich, cześnikówna koronna, sprawuje rządy do 1782 r., kiedy i ona umiera, już jako Marianna Brühlowa. Wówczas formalną właścicielką zostaje 5-letnia córeczka Józefa, w imieniu której toczą się procesy w Trybunale Głównym Litewskim i w Sądzie Taksatorsko -Eksdywizorskim działającym w Iwieńcu  w latach 1783-1784. Sądy te rozstrzygają sprawy zadłużenia odkładając jednak regulacje prawne do pełnoletniości starościanki ejszyskiej. Swoją zgodę wyraża ona jeszcze w 1798 r. Znaczy to, że pozostaje do tego czasu formalną właścicielką Hrabstwa iwinieckiego aż do 1802 r., kiedy dziedzicznym właścicielem na parę lat (do 1808 r.) zostaje Feliks Potocki.

W roku 1780 r. u schyłku rządów Sołłohubów w mieście było siedem ulic, rynek i kilka placów, 174 domy.
Po podpisaniu 22 lipca 1793 r. traktatu cesyjnego (rozbiorowego) Iwieniec w Imperium Rosyjskim, stanowi centrum włości iwienieckiej powiatu mińskiego.

23 kwietnia 1794 r. w Wilnie - a więc już za granicą - wybuchło Powstanie Kościuszkowskie -  Insurekcja Wileńska, którą dowodził Jakub Jasiński, ogłoszono Akt Powstania Narodu Litewskiego. W czasie przejmowania Wilna przez Powstańców zginęło 3 Polaków i 20 Rosjan, pojmano wielu rosyjskich jeńców. Litewskie wojska powstańcze podjęły dwa marsze na ziemie Białorusi zabrane Rzeczpospolitej w II rozbiorze, oba w kierunku na Iwieniec.
Pierwszy marsz podjęto z inicjatywy księcia Michała Kleofasa Ogińskiego w czerwcu 1794 r., pod dowództwem ks. Ogińskiego i mjr Kaspra Korsaka, osiągnął on Iwieniec rankiem 13 czerwca 1794 r., a wojska Rzeczypospolitej zawróciły w stronę Wilna po jednodniowym pobycie w Iwieńcu.
Drugi marsz wykonano pod dowództwem płk. Stefana Grabowskiego w sierpniu 1794 r. Zakończył się on przegraną bitwa pod Lubaniem W tym marszu również przejściowo zajęto Iwieniec.

W marcu 1808 r. nabywają Hrabstwo Iwienieckie przedstawiciele kilku gałęzi rodu Plewako: Kazimierz b.starosta kołoboryski, Kasper b. starosta zadrucki, Hieronim, b. Regent Sądu Głównego, Józef b. podkluczny oniksztyński.
Od 1810 do 1854 r. właścicielem miasta Iwieniec jest Jakuba Plewako, zachował się jego portret z 1847 r.

28 sierpnia 1817 r. zmarł w rodzinnym majątku Litwa k/Iwieńca (a potem został pochowany w kościele św. Michała w Iwieńcu) Stanisław Bohuszewicz-Minkowski, były Poseł Miński na Sejm Rzeczypospolitej 1773 r., który wraz z Tadeuszem Reytanem i Samuelem  Korsakiem sprzeciwili się legalizacji I Rozbioru  Rzeczypospolitej i oderwania ważnych prowincji, w tym od Wlk. Księstwa Litewskiego na rzecz Rosji - województw Połockiego, Witebskiego i Mścisławskiego i części województw Mińskiego i Inflanckiego

W latach 1853 – 1868 nastąpiło uwolnienie mieszczan iwienieckich z poddaństwa, co oznacza również przeniesienie jurysdykcji sądowej z pana feudalnego na administrację rządową (rosyjską). W 1880 roku, u schyłku rządów Plewaków, w Iwieńcu było 288 domów, 2 szkoły, 35 sklepów, 17 warsztatów garncarskich, 2 zajazdy, 2 kościoły, 2 synagogi, odbywały się w roku 2 jarmarki oraz środowe targi. Miasto i majątek zostały przejęte w 1884 roku przez bank wileński za zadłużenie w wysokości 20.000 rbs - dochody z miasta były minimalne w związku z "obciążeniem kontraktami dzierżawnymi" oraz "uwikłaniem w wielki proces z mieszczanami".

W końcu roku 1885 nabywa Iwieniec na licytacji gen. N. Kazarynow, którego własnością pozostaje miasto do 1897 r., lat kilkanaście, ażd o licytacji w 1898 r.
31 sierpnia (kal. juliańskiego?) 1888 roku podczas pożaru miasto niemal doszczętnie spłonęło. W 1897 r. było jednak już 2.445 mieszkańców i 399 domów.

Po licytacji w 1898 r. - od 26 lipca 1902 r. miasto i folwark przeszły na własność Piotra Michajłowicza Doroguncewa, który zachował własność Białego Dworu i okrojonego majątku aż do śmierci przed II wojną światową 

W dniu 2 (15) maja 1903 r. Piotr M. Doroguncew przekazuje zarząd nad swoim majątkiem (NIAB 514-1-114) - w tym placami w mieście - na 6 lat czyli do połowy 1909 r., Mateuszowi Kotowiczowi z Oszmiany jako swojemu pełnomocnikowi.

Mieszkańcy miasteczka brali udział w powstaniu lat 1863-64. Iwieniec wielokrotnie odwiedzał poeta i dramaturg W. Dunin – Marcinkiewicz, od 1840 do 1884 r. właściciel pobliskiego folwarku Lucynka. Od 1865 r. funkcjonowała dwuklasowa szkoła ludowa, a od 1908 r., znów dzięki staraniom gen. Edwarda Kowerskiego i wybitniejszych mieszczan rząd rosyjski zezwolił na otwarcie „szkoły początkowej” dla dzieci mieszczan, w której od 1909 r. jako „czteroklasowej szkole miejskiej” nauczano wszystkich przedmiotów w zakresie 4 klas gimnazjum, za wyjątkiem języków obcych, w 1913 r. uzyskała ona status wyższej szkoły początkowej – odpowiednik 4 klas gimnazjum.

W dniu 16 lipca 1907 r. doszło do policyjnej pacyfikacji kobiet iwienieckich. W obronie krzyża katolickiego zabita została 67-letnia Julia Niedźwiecka. Manifestacyjny pogrzeb poległej odbył się 18 lipca 1907 r. Do więzienia w Mińsku został zaaresztowany i odesłany jeden z niewielu mężczyzn obecnych wówczas w miasteczku - 22-letni Stanisław Burak. Już 15 września 1907 r. kapelanem w Iwieńcu mianowano ks. Jana Kozilewicza, który wówczas był proboszczem przy kościele w Archangielsku, w miejsce dotychczasowego wikarego kościola kamieńskiego, ks. Lucjana Szczerby 10/23 grudnia 1907 r. ks. biskup Stefan Denisewicz zawiadomił mohylowski konsystorz rzymsko-katolicki, że ministerstwo spraw wewnętrznych pozwoliło na koszt miejscowych katolików otworzyć samodzielną katolicką parafię w miasteczku Iwieńcu, a ks. Jan Kozilewicz został mianowany proboszczem iwienieckiego "czerwonego" kościoła. 

23 grudnia 1907 r. / 5 stycznia 1908 r. odbyło się poświęcenie kościoła pod wezwaniem św. Aleksego. W tym samym dniu w Moskwie zmarł wybitny adwokat rosyjski - Fiodor N. Plewako.

30 lipca 1919 r. komunikat warszawskiego Sztabu Generalnego podawał, że "na linii Saporożna – Wołma przeszedł nieprzyjaciel większymi siłami do ataku w kierunku na Iwieniec – Naliboki. Atak odparto. Dalsze ataki oczekiwane."

10 października 1920 r. po południu do Iwieńca wkroczyły ponownie oddziały Wojska Polskiego, II Brygada Jazdy i 16. pułk Ułanów Wielkopolskich w jej składzie. "O godzinie 18 dowódca brygady został u wejścia do miasta uroczyście powitany przez miejscową straż pożarną i następnie wśród owacji ludności na rynku powitany chlebem i solą przez delegacje polskie i żydowskie. Sztab brygady i 16. pułk ułanów rozkwaterował się w m. Iwieniec, 7. pułk ułanów w chutorach na zachód i na południe od Iwieniec, jeden dywizjon 3. pułku ułanów w m. Pokucie (straż przednia brygady), drugi zaś dywizjon w Gilikach. Tabory i artyleria w rejonie m. Naliboki-Kamień."*.  

Na podstawie Traktatu Ryskiego z 18.03.1921 r. w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Miasto - centrum gminy w województwie nowogródzkim, do 1926 r. w powiecie stołpeckim, następnie wołożyńskim. Nie licząc żołnierzy garnizonu Korpusu Ochrony Pogranicza zamieszkiwany był w 1931 r. przez 3.084 mieszkańców, w połowie Polaków, w połowie Żydów. W okresie międzywojennym wprowadzono wreszcie powszechną szkołę podstawową, skutecznie walcząc z analfabetyzmem. Zbudowano również szpital miejski zapewniający opiekę zdrowotną. W latach 1930-tych jako jedno z pierwszych miast województwa nowogródzkiego zostało zelektryfikowane. 

10 grudnia 1929 r. w Iwieńcu wybuchł wielki pożar. Jak głosi depesza z Wilna opublikowana w dzienniku "ABC"z dnia 11.XII "dzięki akcji ratowniczej pobliskich straży pożarnych oraz KOP-u, po 10 godzinach walki z ogniem pożar został zlikwidowany. Straty ogromne."

1933 - utworzenie na terenie majątku Biały Dwór elektrowni miejskiej i elektryfikacja Iwieńca

Od 12 do 16 czerwca 1935 r. w Iwieńcu na zaproszenie ks. Wincentego Franckiewicza, proboszcza przy kościele św. Michała, xx. Misjonarze św. Wincentego a Paulo z Krakowa przeprowadzili Misje Święte w Iwieńcu. W 15 czerwca wieczorem przyjechał do Iwieńca Ordynariusz Piński bp. Kazimierz  Bukraba. Przy jednej z Bram Powitalnych mowę powitalną wygłosił rabin gminy żydowskiej. W niedzielę 16 czerwca 1935 r.  po uroczystej sumie i bierzmowaniu ks bp Bukraba poświęcił dzwony ufundowane do kościoła św. Michała, na miejsce zarekwirowanych w czasie I wojny światowej - w tym największy imienia Józefa Piłsudskiego - ufundowany przez oficerów, podoficerów i szeregowych żołnierzy batalionu KOrpusu Ochrony Pogranicza z Iwieńca.

Od 17 września 1939 r. Iwieniec pod okupacją sowiecką, a od 2 listopada 1939 r. na skutek jednostronnej decyzji Rady Najwyższej ZSRR, państwa – agresora, w Białoruskiej Sowieckiej Socjalistycznej Republice w składzie ZSSR.
Od 25.06.1941 do 6 lipca 1944 r. pod okupacją niemiecką, w ramach Okręgu Generalnego "Białoruś". W okresie wojny Iwieniec przepełniony uchodźcami ze wsi osiągnął ok. 10 tys. ludności.

W pobliskiej Puszczy Nalibockiej w okresie okupacji rozwinęła się intensywna dzialalność partyzancka, wpierw nieliczna polska (do 1940 r.). Po ataku Niemiec na ZSRR – sowiecka, sięgająca wielu tysięcy. W 1943 - 1944 r. istniały również polskie oddziały leśne Armii Krajowej. 
19 czerwca 1943 roku w południe polski oddział partyzancki Armii Krajowej, utworzony przez miejscową ludność, skutecznie zaatakował miasto Iwieniec, w którym znajdował się 500 osobowy garnizon niemiecki i policji białoruskiej. Do następnego dnia miasto było wolne od okupacji. Policja białoruska w większości zasiliła szeregi zwycięskiego oddziału AK.

W lipcu 1943 r. szacowane nawet na 60 tysięcy siły niemieckie i kolaboracyjne formacje pomocnicze (szczególnie łotewskie, litewskie, węgierskie, rosyjskie) przeprowadziły antypartyzancką akcję „Herman” i pacyfikację okolic Puszczy Nalibockiej. Represje spadły też na ludność Iwieńca, m.in. rozstrzelano za udział w Armii Krajowej Kazimierza i Łucję Dzierżyńskich (brata i bratową Feliksa E. Dzierżyńskiego).

29 czerwca 1944 r. 860-osobowe Zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie AK wymaszerowało do Puszczy Kampinoskiej, którą osiągnęło 26  lipca 1944  r., tydzień przed wybuchem Powstania Warszawskiego, w którym poległo paruset żołnierzy Zgrupowania.

Od 15.01.1940 r. do kwietnia 1962 r. istniał Rejon (powiat) Iwieniecki, w tym w okresie okupacji niemieckiej. Od 1962 r. do 1965 r. Iwieniec w Rejonie Stołpeckim. Zaś od 1965 roku Iwieniec w rejonie wołożyńskim. 

Po wojnie rozpoczęto ateizację przedwojennego Iwieńca – do 1950 r. zamknięto klasztor i oba kościoły katolickie oraz cerkiew prawosławną. Zamknięta pozostała też żydowska synagoga, ludność żydowska w większości została wymordowana przez nazistów. Wkrótce rozpoczęto kolektywizację, w 1951 roku utworzono kołchoz. 

W latach 1945-1947 dobrowolnie przesiedliło się do Polski w zorganizowanej akcji repatriacyjnej wielu mieszkańców miasta i gminy iwienieckiej, nie chcących pozostać w Związku Sowieckim. Dalszy odpływ Polaków nastąpił po 1956 r. Tym niemniej Iwieniec zachował w znacznym stopniu charakter dwunarodowy po dziś dzień, czego świadectwem jest kilkusetosobowy oddział Związku Polaków na Białorusi, Dom Polski przy centralnej ulicy i Zespół Pieśni i Tańca „Kresowianka”. Jak również odzyskane przez polskich katolików oba istniejące przed wojną kościoły katolickie.

Zachowane zabytki: barokowy kościół św. Michała i klasztor oo. Franciszkanów (połowa XVIII w.), kościół św. Aleksego z 1907 r., przydworska kapliczka Miłosierdzia Bożego, zabytkowy cmentarz katolicki, którego początki sięgają 1820 r., pozostałości dworu z XIX w. (zrujnowanego po II wojnie św.).

Układ urbanistyczny miasta tworzą współczesne ulice 1 Maja (była Wileńska, przed wojną 3 Maja 1791 r.), Komsomolska (była ul. Kojdanowska, przed wojną Piłsudskiego), 17 września (była ul. Rakowska, przed wojna Tadeusza Kościuszki), które zbiegają się na Placu Rynkowym.

O walorach  rekreacyjno- turystycznych Iwieńca,  naturalnego centrum strefy wypoczynku,  stanowią sprzyjające warunki geograficzno - przyrodnicze:  położenie w pobliżu metropolii mińskiej a na skraju dużych obszarów leśnych Puszczy Nalibockiej na zachodzie i kompleksu lasów wzdłuż Isłoczy – na północy, a także przepływająca przez miasteczko rzeczka Wołma tworząca spory zalew w centrum Iwieńca.

opracował Stanisław J. Plewako
ostatnia modyf. 2020-08-19